هـر حـکـومـت و دولتی برای حفظ استقلال ، امنیت و تمامیت ارضی خود نیاز به نیروی مسلح قـوی ، مـقـتـدر و سـازمـان یـافـته دارد. جمهوری اسلامی ایران نیز پس از استقرار، برای تـداوم خـود و دفـع تهدیدات داخلی و خارجی ، نیروهای مسلحی را فراهم نموده است که از جمله آنها، ستاد فرماندهی کل قوا، ارتش جمهوری اسلامی ، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ، نیروی انتظامی و وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح می باشند. مطالب مربوط به نیروهای مسلح در قانون اساسی ، قوانین عادی و آئین نامه انضباطی ، به دو دسته تقسیم مـی شـونـد: دسـتـه اول مـطـالب اخـتـصـاصـی هـر یـک از آنـهـا و دسـتـه دوم ، اصـول ، مـبـانـی و کـلّیـات اسـت کـه شـامـل هـمـه آنـهـا مـی شـود. از جـمـله ایـن اصـول ، ویـژگـیـهـای کـلی و اسـاسـی آنـهـا، مـسـئولیـت و وظـایـف فـردی ، اصـول شرافت سربازی ، اصول فرماندهی و سلسله مراتب ، وظایف عمومی فرماندهان ، رؤ سـا و مـدیـران و وظـایـف پـرسنل و فرمانده در رزم است که مقاله درصدد تبیین آنها می باشد.

کلید واژه ها: نظام جمهوری اسلامی ، قانون اساسی ، قوانین عادی ، آئین نامه انضباطی ، نـیـروهـای مـسـلح ، سـتـاد فـرمـانـدهی کل قوا، ارتش ، سپاه ، وزارت دفاع ، سلسله مراتب نیروی انتظامی

مقدمه

جـوامـع انسانی برای حفظ حکومت ، استقلال و تمامیت ارضی و تاءمین امنیت خود ناگزیر از فـراهم نمودن نیروی نظامی هستند. استقلال و امنیت هر کشور و دولت اعم از داخلی و خارجی نیز در پرتو قدرت و توان نظامی تاءمین می گردد. مقابله با مهاجمان خارجی یا کسانی کـه در داخـل کـشـور بـا نـقـض قـوانـیـن ، امـنـیـت اجـتـمـاعـی را مـخـتـل مـی کـنند، جز با توان نظامی حل نمی شود. از این رو کشورهای مختلف بدین منظور تشکیل و سازماندهی نیروهای مسلح خود را در راستای دفع خطرهای خارجی و داخلی طراحی مـی کـنـنـد و بـا تـشـکـیـل سـازمـانها و نهادهای نظامی خاص ، افراد کارآمد و توانا را به استخدام در می آورند.

در نـظـام جـمـهوری اسلامی ایران ، موضوع نیروهای مسلح از نظر اعتقادی نیز مورد توجه قـرار گـرفـتـه است ؛ زیرا مبنای حکومت ایران ، اعتقادات اسلامی است و یکی از تفاوتهای اسـاسـی حـکـومـت اسلامی با سایر نظامهای سیاسی ، امور نظامی آن است . دیدگاه اسلام نـسـبت به دفاع و جهاد، زیربنای ساختار نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران است . بر اسـاس عقاید اسلام ، امور نظامی منحصر به ارگان و یا افراد خاصی نیست ، بلکه عموم مـردم وظیفه دارند برای حفظ و حراست از اسلام و مرزهای حکومت اسلامی بکوشند. در حالی کـه در غـالب کـشـورهـا ایـن امر به عنوان شغل برای گروهی از مردم یا با دیدی آرمانی تـر، بـه عـنـوان یـک امـر مـلی و با انگیزه میهن پرستی و وطن دوستی تلقی می شود، در اسلام از منظری بالاتر و والاتر به عنوان یک وظیفه الهی محسوب می گردد.

قـرآن مـجـیـد، ارزش والای ((جهاد)) در راه خدا را در آیات فراوانی بیان نموده است که به یک مورد آن اشاره می شود:

وَفَضَّلَ اللّهُ الُمجَاهِدِینَ عَلَی القَاعِدِینَ اءجْرا عَظِیما. (نساء: 95(

و خداوند، مجاهدان را بر نشستگان ، با پاداش عظیمی برتری بخشیده است .

1 .نیروهای مسلح در قانون اساسی

قـانـون اسـاسـی جـمـهـوری اسـلامـی ایران برای نیروهای مسلح ، مبانی مشخصی را طرح ریزی کرده است که به مهم ترین آنها به اجمال اشاره می شود.

1 ـ 1. پاسداری از استقلال و تمامیت ارضی کشور

بـه اسـتـقـلال کـشـور بـایـد بـه عـنوان یک ضرورت اجتناب ناپذیر توجه نمود. حفظ و حـراسـت از حـدود و ثـغـور مـرزهـا، ضـامـن اسـتـقـلال کـشـور اسـت . اسـتـقـلال یـکـی از اهداف متعالی جمهوری اسلامی است 158 و دولت موظف است همه امکانات خـود را بـرای تـقـویـت بـنـیـه دفـاع مـلی و بـرای حـفـظ اسـتـقـلال و تـمـامـیـت ارضـی کـشـور... بـه کـار بـرد.159 در مـقـابـل ، هـیـچ فـرد یـا گـروه یـا مـقـامـی حـق نـدارد بـه اسـتـقـلال و تـمـامـیـت ارضـی کـشـور خـدشـه ای وارد کـنـد.160 بـنـابـرایـن ، اسـتـقـلال اصـل مـقـدسـی بـه شـمـار می رود که برای حفظ آن ، بی هیچ مضایقه ای باید عمل کرد. قانون اساسی ، پاسداری از استقلال و تمامیّت ارضی کشور را بر عهده ارتش قرار داده تا بر اساس ضوابط مقرّر انجام وظیفه نمایند.161

2 ـ 1. پاسداری از انقلاب و نظام جمهوری اسلامی ایران

انـقـلاب اسـلامـی ایـران از مـشـارکـت و مـبـارزه ایـثـارگـرانـه و هـمـه جـانـبـه مـردم شـکـل گـرفـت و حـرکـت کـرد و بـه ثمر نشست . یکی از زمینه های مشارکت مردم ، همکاری و هـمـیاری گروهها و اقشار مستعدّ و مؤ من به انقلاب بود که با تواناییها و امکانات محدود، قـبـل از پـیـروزی انـقـلاب ، خـود را برای جهادی که ممکن بود در پیش باشد، آماده کردند. بسیاری از آنها در مبارزات مسلحانه جریان انقلاب به شهادت رسیدند و بسیاری دیگر در پـیروزی انقلاب و استقرار نظام ، بیشترین مساعدتها را نمودند و بعد از پیروزی ، سپاه پـاسـداران انـقـلاب اسـلامـی را تـشـکـیـل دادنـد. قـانـون اساسی جمهوری اسلامی ایران ، ((نـگـهـبـانـی از انـقـلاب اسـلامـی و دسـتاوردهای آن را به عهده این نهاد مردمی و انقلابی گذاشته است .))162 مهم ترین دستاورد انقلاب اسلامی ، نظام مقدس جمهوری اسلامی است . بـنـابـرایـن دفاع از این نظام نیز بر عهده سپاه پاسداران می باشد. دفاع از انقلاب و دستاوردهای آن به طور مسلم محدود به دفاع از مرزها و دشمنان خارجی نیست ؛ بلکه دفاع از انقلاب هم در مرزها و در داخل و شامل تمام ابعاد نظامی ، امنیتی ، سیاسی ، فرهنگی و... است .

3 ـ 1. ممنوعیت عضویت بیگانگان در ارتش و نیروی انتظامی

نـیـروهـای مـسـلح ، در مـقـام دفـاع از حـاکـمـیت ملی و استقلال و وحدت و تمامیّت ارضی ، در مـقـابـل بـیـگـانـگـان قـرار دارد. انـجـام وظیفه توسط این نیروها، بیش از آنکه انتخاب یک شـغـل بـاشـد، مـتـکی بر عشق و علاقه به آب و خاک و میهن و سرباختن در راه حفظ مقدسات کـشور است . بدین معنی که مردم یک کشور هم از نظر سابقه طولانی سکونت و هم از نظر وابستگیهای آبا و اجدادی ، به سرزمین خود علاقه مند می شوند و برای حفظ آن در صحنه هـای نـبـرد و در دفـاع از اسـتـقلال و تمامیت ارضی کشور و دین و مذهب خود جان می بازند. بـدون شک ، وابستگیهای مذکور در وجود بیگانگان یافت نمی شود. علاوه بر آن ، حضور آنـان در نـیـروهـای مـسـلح مـمکن است به نفع دشمن و به ضرر کشور باشد.163 به همین دلیل ، قانون اساسی ، عضویت بیگانگان در ارتش و نیروی انتظامی را ممنوع کرده و می گوید:

هیچ فرد خارجی به عضویت در ارتش و نیروهای انتظامی کشور پذیرفته نمی شود.164

4 ـ 1. ممنوعیت استقرار پایگاه نظامی خارجی

در حـال حـاضـر هـر چـنـد بـه ظـاهـر دوره اسـتـعـمـار بـه سـر رسـیـده اسـت ، امـا اشـکـال جـدیـدی از سـلطـه جـایـگـزیـن آن شـده است که خطرش نه تنها دست کمی از خطر اسـتـعـمـار در گـذشته ندارد، بلکه بسیار خطرناک تر و شدیدتر از آن است . کشورهای بـزرگ هـمیشه سعی می کنند در کشورهای دیگر برای گسترش سلطه سیاسی ، نظامی ، اقـتـصـادی ، فـرهـنـگـی ، امـنیتی و.... پایگاههای نظامی داشته باشند. پایگاه نظامی یک کـشـور در کـشـور دیـگـر، جـزئی از حـاکـمـیـت نظامی آن در کشور مستقر بوده و در نتیجه ، تـجـاوز آشـکـار بـه حـاکـمـیـت مـلی کـشـور مذکور می باشد. با توجه به سابقه حضور نـظـامـیـان آمـریـکـا در ایـران و مـوقعیت مهم جغرافیایی برجسته ایران در منطقه ، ممکن است درآیـنـده نـیـز کـشـورهـای اسـتعمارگر و زورگو، خواستار داشتن پایگاه نظامی در ایران بـاشـنـد. از ایـن رو، تـدویـن کـنـنـدگـان و تصویب کنندگان قانون به آن توجه کرده و اسـتـقـرار هـر گـونـه پـایـگـاه نـظـامـی در کـشـور را مـمـنـوع سـاخـتـه انـد بـه هـمـیـن دلیل ، در قانون آمده است :

استقرار هر گونه پایگاه نظامی خارجی در کشور هر چند به عنوان استفاده های صلح آمیز ممنوع می باشد.165

5 ـ 1. استفاده از امکانات نیروهای مسلح در زمان صلح

نـیـروهـای مـسـلح بـه دلیـل اهـمـیـت امـور نـظامی ، دارای تجهیزات پیشرفته و توان فنی بـالایـی هـسـتـند. معمولاً در کشورهای مختلف ، صنعت نظامی از پیشرفته ترین صنایع آن کشور می باشد و بهترین متخصصین بویژه در زمینه های فنی و صنعتی را جذب می کنند. در زمـان صـلح ایـن تـوان و اسـتعداد، قابل استفاده در امور غیر نظامی است . از این رو، با رعـایـت جـنـبـه هـای مـنـطـقـی و حـفـظ تـوان و هـدف اصـلی از تـشـکـیـل نیروهای نظامی که همانا آمادگی رزمی است ، می توان از این توان در زمینه های تولیدی و عمرانی بهره جست و به همین دلیل قانون در این باره می گوید:

دولت بـایـد در زمان صلح از افراد و تجهیزات فنی ارتش در کارهای امدادی ، آموزشی ، تـولیـدی و جـهـاد سـازنـدگـی بـا رعـایـت کـامـل مـوازیـن عدل اسلامی استفاده کند، در حدّی که به آمادگی رزمی ارتش آسیبی وارد نیاید.166

مـاده ده اسـاسـنـامـه سـپـاه پـاسـداران انـقلاب اسلامی نیز، انجام خدمات امدادی ، آموزشی ، تـولیـدی و جـهـاد سـازنـدگـی را بـه درخـواسـت دولت در زمـان صلح به عنوان یکی از ماءموریتهای سپاه پیش بینی نموده است .

6 ـ 1. منع بهره برداری شخصی از امکانات ارتش

سـابـقـه تـاریـخـی ایـن مـوضـوع را بـایـد در پـیـشـیـنـه تـاریـخـی قـبـل از انقلاب پی جست . در رژیم پهلوی ، برای جذب اُمرا و فرماندهان ارتش شاهنشاهی از روشـهـای مـادیِ صـرف و ایـجـاد تـمـایـزات کـاذب اقـدام مـی گـردیـد. بـه هـمـیـن دلیل ، افسران و فرماندهان نظامی به راحتی از امکانات ارتش که با هزینه ملت و برای اسـتـفـاده در امـور نظامی فراهم شده بود، به صورت شخصی استفاده می کردند. حتی از سـربـازان تـحـت عـنـوان گـمـاشـتـه بـه صـورت خـدمـتـکـار در مـنـزل خود استفاده می کردند و عده ای از جوانان ایران که به نام خدمت به کشور به خدمت نـظـام ، اعـزام مـی شـدنـد، در عـمـل بـه عـنـوان خـدمـتـکـار شـخـصـی بـه مـنـازل افـسـران ارشـد، مـعـرفـی مـی شـدنـد. مـفـهـوم خدمت وظیفه به نوعی بهره کشی از فـرزنـدان مـردم ایـران تـبـدیـل شـده بـود. ایـن امـر به نحوی یادآور نوعی برده داری و بـربـریـت تـاریـخی بود. به همین دلیل و برای جلوگیری از سوء استفاده این چنینی در آینده در قانون آمده است :

هـر نـوع بـهـره بـرداری از وسـایـل و امـکـانات ارتش و استفاده شخصی از افراد آنها به صورت گماشته ، راننده شخصی و نظایر اینها، ممنوع است .167

1. 2. تعریف نیروهای مسلح و ساختار آن

نـیـروهـای مـسـلّح ((بـه سـتاد فرماندهی کل قوا، ارتش ، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و نیروی انتظامی و وزارت دفاع و سازمانهای وابسته ، اطلاق می شود.))168

1 ـ 2. ستاد فرماندهی کل قوا

سـتـاد فـرمـانـدهـی کـل قـوا ((بـه مـجـمـوعـه سـازمـان سـتـاد فـرمـانـدهـی کـل قـوا و سـازمـانـهـا و دفاتر پیوسته و وابسته و قسمتهایی که بنابر امر فرماندهی مـعـظـم کـل قـوا، پـشـتـیـبـانـی آنـهـا بـه سـتـاد فـرمـانـدهـی کـل قـوا، مـحـول شـده اسـت ، اطـلاق مـی گـردد.))169 ((سـتـاد فـرمـانـدهـی کـل قـوا، سـتـاد فـرمـانـدهی معظم کل قوا در نیروهای مسلح بوده و معظم له را در اداره امور نیروهای مسلح ، یاری می نماید.))170

سـتـاد فـرمـانـدهـی کـل قـوا در طـول سـتـاد مـشـتـرک ارتـش جـمهوری اسلامی ایران ، ستاد کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ، ستاد نیروی انتظامی و در رده بالاتر از آنهاست و بر حـسـب مـاءمـوریـت و فـرامـیـن و تـدابـیـر ابـلاغـی مـقـام مـعـظـم فـرمـانـدهـی کل قوا انجام وظیفه می کند.171

فرماندهی کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران با مقام معظم رهبری است . فرماندهان ، رؤ سا و مدیران در تمام سلسله مراتب در حدود اختیارات مصوب سازمانی از طرف معظم له ، فـرمـانـدهـی ، ریـاسـت و یـا مـدیـریـت خواهند داشت ؛172 امّا چنانچه مقام معظم فرماندهی کل قوا، تمام یا قسمتی از اختیارات خود را به شخص دیگری تفویض فرمایند، دستورات آن شخص در حدود اختیارات تفویض شده لازم الاجراء خواهد بود.173

دفـتـر عـقـیـدتـی سـیـاسـی فـرمـانـدهـی کـل قـوا، دفـتر عمومی حفاظت اطلاعات فرماندهی کـل قـوا، سـازمان عقیدتی سیاسی و حفاظت اطلاعات ارتش ، نمایندگی ولی فقیه و حفاظت اطـلاعـات در سـپاه ، عقیدتی سیاسی و حفاظت اطلاعات در نیروی انتظامی و وزارت دفاع و پـشـتـیـبـانـی نـیـروهـای مـسـلح بـه عـنـوان بـخـشـی از سـتـاد فـرمـانـدهـی کل قوا، ارتش جمهوری اسلامی ایران ، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ، نیروی انتظامی و وزارت دفـاع و پـشـتـیـبـانـی نـیـروهـای مـسـلح هـسـتـنـد کـه بـا سـلسـله مـراتـب مـسـتـقـل و مـتمرکز مستقیماً تحت امر مقام معظم رهبری و در کنار نیروهای مسلح انجام وظیفه می نمایند.174

نـیـروهـای مـسـلح جـمـهوری اسلامی ایران از بالاترین مقام تا پایین ترین رده به وسیله فـرمـانـدهـان ، رؤ سـا یـا مـدیـران کـه از طـرف مـقـام مـعـظـم فـرمـانـدهـی کل قوا، فرماندهی یا ریاست یا مدیریت دارند مانند حلقه های زنجیر به هم پیوسته بوده که در اصطلاح آن را سلسله مراتب گویند.175

2 ـ 2. ارتش جمهوری اسلامی ایران

ارتـش جـمـهوری اسلامی ایران ((به مجموعه ستاد مشترک ، نیروی زمینی ، نیروی هوایی ، نیروی دریایی و سازمانهای وابسته به آنها اطلاق می گردد.))176

1 ـ 2 ـ 2. ویژگیهای ارتش جمهوری اسلامی ایران

بنابر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران :